Özbakım Becerileri Modülü

Bireylerin gelişim dönemlerine uygun olarak yapabilmelerini beklediğimiz, kendi bakımını ve yaşamını başka kişilere ihtiyaç duymadan sürdürebilmesini sağlayan becerilere öz bakım diyoruz. Öz bakım becerilerini kazanmak normal gelişim gösteren çocuklarda olduğu gibi özel gereksinimli çocuklarda da bağımsız, yeterli ve kendi kendilerine yeten bireyler olmaları bakımından önemlidir. Öz bakım becerilerinin öğretilmesindeki esas amaç; bireyin günlük yaşamında gerekli olan temel becerileri kazanabilmesidir. Birey, isteklerini yerine getirebilmek için sürekli başkalarına bağımlı olamayacağını ve kendisinin de sorumluluk alarak yapması gereken işler olduğunu öğrenmelidir.

Öz bakım becerileri arasında tuvalet eğitimi, yemek yeme ve giyinme becerileri bireylerden beklediğimiz en temel becerilerdir. Bu becerileri el-yüz yıkama, diş fırçalama, burun temizliği ve banyo yapma becerileri izler. Daha sonra tırnak bakımı, cilt bakımı, kozmetik ürünlerinin kullanımı, saç bakımı ve cinsel organların temizliği gibi sırayı takip eder.

Normal gelişim gösteren bireyin yaşamında erken yaşta başlayan öz bakım becerilerinin gelişimi anne babadan bağımsız kaldığı itibari ile başlarken,  özel gereksinimli bireyler için bu bağımsızlık, çevresel beklentiler kadar zihinsel, fiziksel ve davranışsal yetersizliklerin bu becerileri yavaşlatma ya da süresiz olarak ertelenmesine rağmen eşit öneme sahiptir. Zihinsel yetersizliğin dışında pek çok neden, özel gereksinimli bireylerin öz bakım becerilerini kazanmalarını geciktirebilir. Bunlardan bazıları büyük kas becerilerindeki yetersizlikler (kol ve bacak kaslarındaki), görme yetersizliği, el-göz eş güdümündeki yetersizlik, manipülatif becerilerdeki yetersizlik, yemek yeme becerileri ile ilgili olarak ağız ve ağız içindeki bölümlerde şekil bozukluğu ya da tam gelişmemiş olmasıdır. Eğer bireyin küçük kas gelişimleri tam olarak gelişmemişse düğmelerini iliklemede, sert yiyecekleri ısırmada, fermuarını ve kemerini sıkıca kapamada zorluk yaşayabilir. Özel gereksinimli bireyler görsel dikkat, hareketleri taklit, basit emir ve cümleleri anlama gibi temel bilişsel becerilerin bazılarını öğrenememişse, bu durumda, öz bakım becerilerinin kazanılmasını geciktirir. Bu sebeple kazandırılacak olan beceriye göre önce ön koşul beceriler kazandırılmalıdır daha sonra becerinin öğretimine geçilmelidir.

Öz bakım becerilerini edinme sürecinde bireyin anne-babası ve diğer aile bireyleri ile sağlıklı ve güvenli bir ilişkiye ihtiyacı vardır. Anne babaların bu süreçte sabırlı olmaları gerekir çünkü birey, öz bakım becerilerini deneme yanılmalar ve birçok başarısızlık yaşayarak öğrenir. Birey kendini hazır hissettiğinde ve denemek istediğinde anne-babasına sinyal verir, bunu gören anne-babanın bireyin denemesine izin vermesi oldukça önemlidir. Yine bireyler birçok alanda olduğu gibi bu süreçte de ailelerini taklit ederler ve etmeye de devam ederler. Bu yüzden bireylere iyi bir model olmak önemlidir. Başka bir yol olarak resimli hatırlatmalar yapılabilir. Bireye sürekli sözlü olarak hatırlatma vermek yerine beceri için küçük resimler kullanılabilir, beklenilen beceri için resimli notlar hazırlanarak bireyin görebileceği yere asılarak hatırlatmalar yapılabilir. Aileler bu süreci keyifli ve eğlenceli hale getirebilir ve birey motive edilerek güdülenme sağlanabilir. Bireyin beceriyi yapmasına izin verip zaman tanınarak ona rehberlik etmek de diğer yollardan biridir. Bu süreçte bireyden mükemmeli beklemeyip yaptığı, başarabildiği davranışlar için pekiştirilerek bireyin başarma duygusu desteklenmelidir. Unutulmamalıdır ki öz bakım becerileri özel gereksinimli bireylerin bağımsızlığı açısından çok önemlidir ve yaşam boyu gerekli olan temel becerilerdir. Bireylerin kişilik kazanarak topluma uyum sağlamalarında oldukça öneme sahiptir.